Historie

De Gebiedsvisie van Park Wolfheze op het (dan voormalig) terrein van Pro Persona die voorziet in de bouw van 423 woningen blijkt voorlopig nog theorie. In februari van dit jaar komt er een nieuwsbrief met de boodschap: ‘Het is nog niet duidelijk wanneer en welke delen van het terrein beschikbaar komen voor de bouw van nieuwe woningen. Dat betekent dat er voorlopig nog geen grond verkocht kan worden aan een ontwikkelaar.’ Ook de afgekondigde antistikstofzones van de Provincie Gelderland dreigt dit bouwplan voorlopig plat te leggen. Anderhalf jaar mag er namelijk in principe niets meer gebouwd worden, tenzij het écht nodig is of al een vergunning is verleend.

In 2027 is het vermoedelijk zover: de gevaarlijke spoorweg- overgang midden in het dorp is dan verdwenen en ligt er een ondergrondse tunnel voor het verkeer. Financieel is het eindelijk rond want de benodigde 40 miljoen is bij elkaar. Gedeputeerde Staten van Gelderland hebben zich tenslotte bereid getoond om het laatste gat in de fikse begroting te dichten. Het verleggen van kabels, gasleidingen en riolering is nu in volle gang, waardoor het sowieso door zou gaan.

Op ma. 13 mei is de voorinschrijving gestart van het mooie nieuwbouwplan Boven Heide. Men heeft eerst zijn interesse kenbaar kunnen maken in een van de 52 bouwnummers op basis van nog indicatieve verkoopprijzen. In Boven Heide worden 52 nieuwbouw koopwoningen ontwikkelt door Van Wanrooij-Van Schijndel. Het woningaanbod is heel divers: 6 starterswoningen, 11 reguliere tussenwoningen, 14 hoek- woningen, 6 levensloopbestendige woningen, 6 twee-onder-een-kapwoningen, 3 vrijstaande woningen en 6 luxe villa’s. Dit biedt kansen aan zowel starters, gezinnen als aan ieder die toe is aan een volgende stap op de woningmarkt. De echte verkoop is ma. 10 juni gestart en zo 23 juni gesloten.

Uit de bovenstaande structuurschets is een gebiedsvisie tot stand gekomen met 4 hoofdlijnen: Landschap, Zorg, Wonen en Voorzieningen. Landschap is de drager van het plan met behoud en versterking van de natuur. Zorg betreft het woonzorgvastgoed voor cliënten dat Pro Persona met haar zorgpartners ontwikkelt. Wonen is de bouw van 400 tot 450 nieuwe woningen in het betaalbare segment. Voorzieningen: er komen maatschappelijke voorzieningen die het bestaande dorp verbinden met het toekomstige Park Wolfheze, zoals het gebied straks zal heten. (foto uit 1952)

De door dorpsbewoners ontwikkelde dorpsvisie betreffende de herontwikkeling van het Pro Persona terrein is geprojec- teerd op dit gebied en heeft een structuurschets opgeleverd. Het 'zorgwonen' (Pro Persona) concentreert zich in deze schets op het noord-westelijk gedeelte en krijgt een eigen ontsluiting aan de Parallelweg. Het noord-oostelijk gedeelte wordt 'parkwonen' en het gedeelte ten zuiden van de kerk 'boswonen'. De bekende monumentale bebouwing (centrale as) is behouden, met ook een aantal andere karakteristieke gebouwen. Verschillende soorten wandelroutes zijn er ook ingetekend, evenals de parkeerplaatsen voor bewoners en bezoekers. Een héél gemengd gebied ligt op de tekentafel.

De provincie koopt 68 ha van de 87 ha Boschhoeve-gronden aan met als doel hier natuurgebied van te maken. De ecologische verbindingszone tussen de Doorwerthse Heide en Reijerscamp kan daarmee werkelijkheid worden. In de themasessie Groen en Natuur van OnsWolfheze is deze wens ook uitgesproken. Het idee is nu om, samen met de projectleider van de provincie, gemeente, Gelderse Natuur en Milieu Federatie en werkgroep Groen en Natuur, na te denken over de inrichting van het terrein Boschhoeve.

Begin jaren ’80 van de vorige eeuw voeren omwonenden van het bedrijf Willemsen-Naaldhout aan de Duitsekamp- weg actie tegen dit bedrijf vanwege geluidhinder tot aan de Raad van State. Als Willemsen begin jaren ’90 aankondigt de activiteiten naar Beuningen te verplaatsen is er al sprake van woningbouw op dit terrein en ook dit levert langdurig protesten op. Tenslotte stemt de gemeenteraad in 2017 in met de bouw van 52 woningen door Van Wanrooij Bouw- en Ontwikkelingsbedrijf. Het bestemmingsplan is in mei 2023 onherroepelijk geworden, met als naam Boven Heide. De huizen gaan mei 2024 in de verkoop (foto is impressie).

Op zaterdag 13 mei is onder grote belangstelling door de burgemeester tijdens een Open Dag/Veiligheidsdag de nieuwe brandweerkazerne aan de Parallelweg geopend. Het grote kubusachtige gebouw met een stalen karkas voldoet aan alle eisen van deze tijd met veel moderne snufjes. Naast de Brandweer hebben ook andere veiligheidsdisciplines zich die dag gepresenteerd en demonstraties gegeven zoals de Politie, de Ambulancedienst, ProRail, Dierenambulance, de Arnhemse Reddingsbrigade en Brandwondenstichting.

Op basis van een door de Gemeente gemaakte dorpsvisie en een daarna vervaardigde gebiedsvisie door Pro Persona, die past binnen die dorpsvisie, wordt er een plan gemaakt voor zo'n 400/450 woningen op dit terrein. De dorpsvisie wordt in een participatietraject door de dorpsinwoners opgesteld. Hiervoor is het platform 'Ons Wolfheze' gestart, waarin alle informatie is te vinden (zie logo). In Themasessies kunnen inwoners hun visie kenbaar maken. De zes gekozen thema’s zijn: Wonen - Natuur en Groen - Verkeer en Mobiliteit - Veiligheid - Voorzieningen en Ontmoeten - Energie.

Natuurmonumenten heeft de blauwgekleurde wandelpaden in Laag- en Hoog-Wolfheze in februari voorgoed afgesloten en ook op de Doorwerthse Heide zijn paden verdwenen. Dit is gebeurd in het kader van 'Recreatiezoneringplan Veluwe' dat door Gedeputeerde Staten van Gelderland in mei 2022 is vastgesteld, waarbij de bezoekers op de meest kwetsbare plekken worden geweerd. Op de Wolfhezer Heide leven zes van de zeven zeldzame Nederlandse reptielsoorten en daar zijn mooie, tevens historisch belangrijke paden weggehaald. Ook het geliefde ‘rondje Heelsumsebeek' is nu verleden tijd.

Met het afbreken van het voormalig Dorpshuis De Burcht en het consistorie-gedeelte van de daarbij gelegen Open Hof Kerk (zie foto) is in oktober eindelijk gestart met het nieuwbouwproject van het Projectbureau Schipper Bosch op deze plek. Dit project betreft de transformatie van de kerk tot woongebouw met daarin vier woningen én vier grondgebonden nieuwbouwwoningen (2 x 2-onder-1-kap) op de locatie van De Burcht (het achterterrein van de kerk). Het bouwbedrijf Karbouw is de uitvoerder van dit wel heel bijzondere project, dat in begin 2024 moet zijn voltooid.

Op 16 september 2022 is bij de noordelijke entree van Wolfheze een monument onthuld voor de Glider Pilots die op 17, 18 en 19 september 1944 met hun grote zweefvlieg- tuigen op de velden rondom Wolfheze zijn geland. Dit was het begin van de zo fataal afgelopen Slag om Arnhem (onderdeel van de Operatie Market Garden), de poging om de brug bij Arnhem te veroveren en Nederland boven de rivieren te bevrijden. Dit monument was een wens van de nabestaanden van de ongeveer 1300 Glider Pilots die hier toen zijn geland. Bij de Slag kwamen er 229 van hen om.

Na een ingrijpend herontwerp en herziening van de inhoud is op zaterdag 12 maart 2022 de website Wolfheze.nl weer online gegaan, met een eigentijdse vormgeving, boordevol relevante en interessante informatie én uiteraard geschikt voor bezoek via desktop, tablet en mobiel. Dat is gebeurd vanuit de dependance in de tuin van John van der Stap. Hans, Ulbe en natuurlijk webmaster John hebben dit daar gevierd met een fles overheerlijke Mercurey bourgogne en Franse kaasjes. Het maakproces heeft bij elkaar wel een klein jaar geduurd, maar... het resultaat is er dan ook naar!

Er is jaren voor gestreden, maar eindelijk krijgt de onder- tunneling van het spoor in Wolfheze in 2021/22 vorm en worden er definitieve keuzes gemaakt. De planning is dat het in 2026 gereed moet zijn. Van de vier in februari 2018 aangedragen alternatieven is voor Alternatief 1 gekozen. De onderdoorgang raakt de huidige overweg niet en dat is een voordeel. Hierdoor is overweg en perrontunnel tijdens de bouw mogelijk een tijd te gebruiken! Het verwijderen van de overweg vereist wel separate treinvrije periodes (TVP's).

Al uit 1999 stammen de eerste plannen voor de nieuwe wijk Wolfsheide, oostelijk van de Sara Mansveltweg, doch de omwonenden maken bezwaar en gaan naar de Raad van State. Tevens zit het Provinciaal Streekplan in de weg, ook de hazelworm moet een nieuwe plek krijgen, de WO-II explosieven moeten worden geruimd, de hoogte van de spoormuur wordt een discussiepunt én de VVD is tegen het bestemmingsplan. Pas in november 2014 start hierdoor de bouw. Er komen 20 tussenwoningen in drie blokken met 6 hoekwoningen op de kop, 5 stuks 2-onder-1 kappers en 13 vrijstaande huizen. In 2021 is deze mooie wijk geheel klaar.

Op 1 januari 2019 neemt Fletcher Hotels de hotels over die Queens Bilderberg Nederland in Wolfheze bezit: Hotel Wolfheze en Hotel De Buunderkamp. Ook Hotel Klein Zwitserland in Heelsum en het daarbij gelegen sterren- restaurant De Kromme Dissel neemt Fletcher dan over. Na 93 jaar is dit dan het einde van een periode, waarin Hotel Wolfheze(n) en De Bilderberg nauw met elkaar verbonden waren door dezelfde Exploitatiemaatschappij (sinds 1926).

Met de afscheidsdienst (zie foto) van de Open Hof Kerk - de voormalige Gereformeerde Kerk - aan de Lawijckerhof op 28 december verdwijnt na 91 jaar ook dit Godshuis uit het dorp. De Kruiskerk aan de Balijweg (sluiting op 10 april 1998) en de Vrijgemaakte Kerk in ‘Ons Huis’ aan de Wild-forsterlaan (op 29 september 1985) gingen de Open Hof Kerk voor en moesten hun deuren sluiten door het proces 'Samen op Weg', vergrijzing én verminderde interesse. De Opstandingskerk op het ziekenhuisterrein blijft alleen over.

Eind september 2013 wordt gestart met de aanleg van een echt Dorpsplein ten zuiden van het Station, vlak voor Café-Restaurant De Tijd. Het gedateerde 'plein' verdwijnt en maakt plaats voor een totaal vernieuwd, groot en veiliger dorpsplein. Door een wat scherpere bocht op het plein in de Wolfhezerweg worden automobilisten gedwongen om hier langzamer te rijden. De te scherpe bocht echter naar de Parallelweg moet al in december worden gecorrigeerd daar deze gevaarlijke situaties heeft opgeleverd. Het Dorpsplein wordt gebruikt voor de vrijdagmarkt, de kerstboom, allerlei kleine evenementen, fiets- en motorparkeerplaats e.d.

Een tweede ecoduct is er bij Wolfheze in 2012 geopend, nu over de A12. Dit verbindt de natuurgebieden Reijerscamp en Planken Wambuis. Het is het jubileumcadeau van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit aan de Vereniging Natuurmonumenten. De natuurbeschermer en amateur-bioloog Jac. P. Thijsse is verkozen als naam- gever. Groot wild als reeën en herten kunnen er gebruik van maken en zich tot aan de Nederrijn verplaatsen, doch wilde zwijnen kunnen er door de afrastering niet overheen. De overspanningslengte is 46 meter en de breedte is 40 meter.

Er is door de aanleg van de RW75/A50 in 1969-1972 een uniek natuurgebied bij Wolfheze in tweeën gedeeld. Het in 2011-2012 aangelegde ecoduct verbindt de versnipperde stukken natuur weer met elkaar, zodat diersoorten meer ruimte krijgen om te leven en zich voort te planten. Primair is dit ecoduct ingericht voor reptielen en amfibieën, zoals bijvoorbeeld de gladde slang en zandhagedis. Een deel van het bos is hiervoor gerooid, wat de ontwikkeling van heide daar stimuleert. Naast het ecoduct is er een gescheiden wandelvoorziening (dit is uniek in Nederland!) aangelegd.

Met allerlei activiteiten wordt dit jaar het 100-jarig bestaan van Het Schild gevierd met als hoogtepunt de première van de toneelvoorstelling 'Ongezien', waarin het publiek een blinddoek draagt. Deze voorstelling vindt plaats in een loods van de firma Barenbrug en wordt bijgewoond door koningin Beatrix. Daarna bezoekt de Koningin Het Schild (foto) en spreekt daar met veel bewoners, medewerkers en vrijwilligers. Na de première in maart van 'Ongezien' volgen er nog een twintigtal, volledig uitverkochte voorstellingen.

Bij de inrit van Camping Lindenhof wordt op 17 september een landmark geplaatst om de landingen in 1944 met de zweefvliegtuigen te herdenken. Deze geeft een impressie van de landing van een Horsa-zweefvliegtuig (ong. 1/3 van de ware grootte). Op zondagmiddag 20 september poseren hierbij 19 veteranen van het Glider Pilot Regiment en de vaandeldrager van de veteranenvereniging The Glider Pilot Regimental Association (GPRA). Vlak daarvoor hebben zij de jaarlijkse herdenking bij de Airbornebank bijgewoond.

In 2009 start de Wolfhezenaar Paul Hendriks in een grote schuur op het Chaletpark Lindenhof een expositie van zijn grote verzameling objecten die te maken hebben met de massa grote zweefvliegtuigen (gliders) die in september 1944 bij Wolfheze zijn geland. Op ong. 100 m2 van de lange schuur begint hij het 'Glidermuseum Wolfheze', dat nu is uitgebreid tot wel 500 m2 en nog steeds groeit met de verwerving van objecten en ook door uitbreiding van de informatie. De expositie vertelt het complete verhaal van deze bijzondere toestellen, van de bouw tot en met het gebruik in Operatie Market Garden en... nog veel meer.

Ondanks de verbouwingen die tot in 1983 zijn uitgevoerd voldoet het Blindentehuis niet meer aan de eisen van deze tijd. Er start in 1999 een gigantische nieuwbouw, die in drie grote fases wordt uitgevoerd. Pas in 2008 is alles gereed en beschikt het tehuis over vijf grote vleugels: de Vijvervleugel, Lindenvleugel, Parkvleugel, Hofvleugel en Bosvleugel. Het tehuis heet vanaf dan: 'Het Schild, woonzorgcentrum met verpleeghuisfunctie voor senioren met een visuele beper- king'. Op de luchtfoto is heel goed de omvang ervan te zien.

Voor een grote opknapbeurt van het exterieur in 2006 is het station een paar maanden geheel ingepakt geweest met groen/blauw plastic. Op de avond van 11 november 2006 wordt de voltooiing van deze grote opknapbeurt gevierd door het opnieuw aangebrachte WOLFHEZE op de gevel aan de spoorzijde te onthullen. De burgemeester maakt hierbij bekend dat het station nu gemeentelijk monument is. Dit feestelijke gebeuren is voorafgegaan door presentatie van 2 gloednieuwe websites: Dorpsbelangwolfheze.nl en Wolfheze.nl. Beide sites zijn intussen geheel vernieuwd.

Geheel onverwachts valt in de nacht van 27 op 28 mei 2006 de Duizendjarige Den op de leeftijd van zo'n 380 jaar. Hij is geboren tussen 1600 en 1650 en heeft letterlijk, maar ook figuurlijk, heel wat stormen over zich heen gehad. Die nacht was er geen zuchtje wind, maar zijn wortelgestel was veel te zwak geworden om zijn enorme gewicht te kunnen dragen. Samen met de ongeveer even oude Wodanseiken heeft hij landelijke bekendheid aan Wolfheze gegeven. Hij ligt zoals hij is gevallen en we kunnen dus nog lang afscheid van hem nemen. Om de gevallen den is een groot hek geplaatst.

Eigenlijk wil de staatssecretaris Medy van der Laan om financiële redenen even liever geen nieuwe beschermde archeologische monumenten, maar voor Oud-Wolfheze zwicht ze. Dat is zó uniek, bewaren dus! Vierduizend jaar geleden woonden hier onze prehistorische voorvaders, ze liggen hier begraven en overal in het gebied zijn de sporen van de bewoning en het gebruik van de gronden door de eeuwen heen nog goed zichtbaar. 'Er zijn weinig gebieden in Nederland waar zoveel zichtbare cultuurhistorische relicten bewaard zijn gebleven', schrijft het ministerie.

In december worden aan de Balijeweg zeven fraaie park- appartementen opgeleverd, met een netto oppervlakte variërend van 130 tot 196 m2. Seuenderleye betekende heel vroeger 'op zeven verschillende manieren', hetgeen de verschillende indentiteit van de appartementen in het complex benadrukt. Er is een gezamenlijke parkeerkelder met voor elk appartement twee parkeerplaatsen. Het complex is gebouwd op de plek waar van 1958 tot april 1998 de Nederlands Hervormde Kruiskerk heeft gestaan.

Sinds februari 2003 krijgt héél Wolfheze elk kwartaal gratis het schitterende blad de Wolfskreet in de bus met allerlei nieuwtjes, reportages, interviews, historische verhalen, agenda, sport, recreatie etc. en... natuurlijk de financieel onontbeerlijke advertenties. Dit blad bestaat nog steeds en is bezig aan zijn 23e jaargang, met meer dan 85 nummers. De Wolfskreet heeft een oplage van 685 stuks en gemiddeld zo'n 60 pagina's. Op de foto staan de negen initiatiefnemers uit 2003 bij de fikse stapels van het allereerste nummer.

Begin 20e eeuw heeft Wolfheze eigenlijk reeds zijn eerste buitenwijk met Hotel de Buunderkamp met zijn vijf kleine houten woningen voor de gasten, Pension De Buunder van Root, 2 spoorwoningen en láter Landhuis De Boschhoeve van Braat en meerdere buitenhuizen. Na afbraak van het oude hotel worden de vijf kleine houten woningen verkocht, vergroot en ook permanent bewoond. In 2001 worden er 12 woningen bestemd tot woondoeleinden en nog 4 in 2008. Hiermee is Wolfhezes eerste buitenwijk officiéél een feit.

Met de sluiting op 30 december 2000 van 'Topmarkt Van Dugteren' - de voortzetting van de éérste winkel (afb.) in Wolfheze uit 1922 - is het definitieve einde van de midden- stand in het dorp praktisch een feit. In 1939 heeft de Zaken- lijst in de gids van de 'VVV Wolfheze en Buunderkamp' maar liefst 25 middenstanders die lid zijn van deze VVV. Dit soort leuke advertenties plaatsen zij dan in deze gids.

De landingsterreinen op 17/18 september 1944 van de Slag om Arnhem liggen aan de west- en noordwestkant van het dorp Wolfheze. Op de 18e wordt tevens de Ginkelse Heide gebruikt als landingsplaats voor zo'n 2.000 parachutisten. Op het Dorpsplein herinnert de Airbornebank aan deze zo fataal aflopende slag. De bank wordt bij de onthulling op 21 september 1991 meteen geadopteerd door de veteranen van het Glider Pilot Regiment als hún monument. Dit zijn de piloten van de ongeveer 600 grote zweefvliegtuigen die toen bij Wolfheze zijn geland (twee Glider-piloten per toestel).

In Wolfheze worden sinds 1907 psychiatrische patiënten behandeld op het grote terrein van het voormalig Algemeen Psychiatrisch Ziekenhuis (APZ) Wolfheze, nu onderdeel van de instelling voor geestelijke gezondheidszorg Pro Persona. Cees Boersma, een verpleger op het ziekenhuis, begint in 1966 met het verzamelen van alles wat te maken heeft met de geschiedenis van het ziekenhuis. In 1989 komt een klein paviljoen vrij en wordt zijn collectie daar ondergebracht. Het museum laat de rijke historie zien van het terrein en de mensen die er werkten of behandeld werden in een grote collectie foto’s, voorwerpen, apparaten, instrumenten etc.

Sinds eind 17e eeuw is de bouwhoeve op Laag Wolfheze de nodige keren verbouwd. Het heeft de naam Kousenhuisje gekregen, omdat vóór WO-II hier de zwarte kousen van de Stichting worden gewassen, die buiten te drogen worden gehangen. Op 22 mei 1988 brandt de oude boerderij helaas helemaal af door een kortsluiting onder het dak van het woonhuis. Zes kalveren komen daarbij om. Op deze plek wordt door Natuurmonumenten een nieuw woonhuis voor de boer gebouwd. Als deze emigreert is het een tiental jaren boswachterswoning en nu is het een particuliere woning.

Op Wolfhezerweg 70-72 staat sinds 1926 de groentezaak G. van de Weerd. Dit oude pand wordt door de uit de Betuwe afkomstige Andries en Sien van Dijk in 1983/84 verbouwd tot 'Café De Balije' en op 18 april 1984 feestelijk geopend. Wolfheze heeft nu dus een echt dorpscafé! In 1993 worden Peter en Erica van der Meyde de nieuwe eigenaren en wordt het aangrenzende woonhuis een cafetaria. In 2000 sluiten zij dit cafetariagedeelte en voegen het samen met het café (foto). Als de gokkasten in 2002 op last van de politie weg moeten, maakt dit dat de zaak in 2008/2009 moet sluiten.

Ook het sterk verouderde en uitgewoonde Hotel Wolfheze uit 1910 wordt na de sluiting in 1972 afgebroken en op 15 juni 1977 opent het mooie Bilderberg Hotel Wolfheze zijn deuren. Het is een heel modern en comfortabel hotel met 70 ruime kamers, een verwarmd zwembad, kegelbanen en midgetgolf en zalen voor vergaderingen, congressen en cursussen. De architect Vogels uit Doorwerth heeft gekozen voor een lage vormgeving die past in het landschap met de oude bomen en zo is uitgevoerd dat de mooie omgeving met de Papiermolenbeek minimaal aangetast hoefde te worden.

Het uitgewoonde Hotel De Buunderkamp wordt in 1974/75 afgebroken om plaats te maken voor een appartementen- hotel van klasse, een investeringsobject van de Vereniging van Artsen Automobilisten. 17 juni 1976 is de opening van de 47 appartementen van 45 tot 100 m2 met kitchenette en 37 hotelkamers, congres- en vergaderruimten (tot 400 personen), een overdekt zwembad met open terras, twee sauna’s en een solarium, bar en restaurant met dansvloer. De exploitatie is in handen van de Doorwerth Groep, die hiernaast nog elf gerenommeerde horecabedrijven omvat.

Van 1976 t/m 1979 worden er 77 stenen en 9 houten recrea- tiebungalows gebouwd op een 17 ha groot terrein aan het eind van de Wolfhezerweg. Een fraaie folder 'Terug naar de Natuur' (zie foto) moet westerlingen e.d. bewegen hier een bungalow te kopen vanaf f. 154,000,- v.o.n. (incl. grond). Vrij snel blijkt dat er sprake is van permanente bewoning en dat er flink wordt bijgebouwd aan de woningen van maar 65 vierkante meter. Er volgt een jarenlang proces om legalisering van permanente bewoning mogelijk te maken, waar Gemeente, Gedeputeerde Staten en uiteraard de Raad van State bij zijn betrokken. In 2008 is dat eindelijk rond.

Reeds in 1962 wordt een tracébesluit genomen om de RW 75 aan te leggen tussen Valburg en (knooppunt) Grijsoord, maar de weg gaat pas in 1969 in aanleg. De daadwerkelijke bouw van het Knooppunt Grijsoord begint in 1970. Met de opening van de brug bij Heteren op woensdag 30 augustus 1972 is het gedeelte tot Valburg gereed en worden weg én knooppunt eindelijk opengesteld voor het verkeer. Op de foto is achter de Baileybrug de verwoestende werking van deze weg op het landschap ten zuiden van Wolfheze goed te zien. Een onomkeerbare schending van het natuurschoon!

Bij het station verandert het vriendelijke karakter van een dorp anno 1920 of daaromtrent: nog met een spoorweg- overgang waarop twee auto's elkaar maar amper kunnen passeren, een huis dat bijna midden op de weg staat én op het station een aan een slinger zwoegende spoorwegman, die door het intensieve treinverkeer nauwelijks rust wordt gegund. De spoorwegovergang wordt namelijk fiks onder handen genomen, er komt een voetgangerstunnel naast, er komen ahob's (automatische halve overwegbomen) en de Wolfhezerweg wordt later aan weerszijden gereconstrueerd.

Op 29 mei 1967 koopt Natuurmonumenten 180 ha op Laag Wolfheze/Doorwerthse Heide voor ruim f. 1.000.000,- van Chr. P. van Eeghen, die hier wel 260 ha bezit (zie afb.). Een paar jaar later moet Natuurmonumenten echter een sterke aantasting van haar bezittingen bij Wolfheze accepteren voor de aanleg van de Rijksweg 75/A50 (tracé Grijsoord-Valburg). Deze weg snijdt het net gekochte gebied en ook Hoog Wolfheze in tweeën en verkleint het met 31 ha. Bij het huis Laag Wolfheze (zie 1920) behouden de Van Eeghens 18 ha en de 61 ha bij de Doorwerth Hoeve blijft verpacht.

Het houten gebouwtje dat achter de Gereformeerde Kerk staat voldoet niet meer, wordt afgebroken en er komt een stenen gebouw. Op 10 september 1964 wordt het Jeugd- en Vergadergebouw 'De Burcht' geopend, een royaal complex met verschillende lokaliteiten, keukentje en toiletten. Het wordt gebruikt voor een aantal activiteiten van de kerk en er zijn verschillende huurders, zoals een bank, bibliotheek, kleuterschool, Sinterklaas (foto) en dergelijke. Gedurende een periode is het een waar Dorpshuis, maar dan treedt het verval in (ook in het beheer) en sluit het in 2018 na 53 jaar.

Eind jaren ’50 wordt er begonnen met het bouwen van huizen ten noorden van de spoorlijn. Eerst ten westen van de Wolfhezerweg met de Van Mesdagweg (1958) en daarna ten oosten van de Wolfhezerweg met de Johannahoeveweg en de Sara Mansveltweg (1961). Eind jaren ’60 worden de 7 grote huizenblokken (van 5 en 4 woningen) aan de Linde- boomlaan gebouwd (1968) en een aantal 2-onder-1 kappers (1970). Met de 14 seniorenwoningen op het Hendriksplant- soen (1974/75) zijn de twee nieuwe wijken praktisch klaar.

Voor de zondagse dienst gaan de hervormden in Wolfheze naar het Blindentehuis, waar directrice Mansvelt deze dienst heeft ingesteld. Dit tehuis wordt bij het bombarde- ment van 17 september 1944 geheel verwoest. Na de oorlog wordt er daarom in 1946 voor de hervormden een Zwitserse Noodkapel aan de Balijeweg geplaatst. Deze kapel is een geschenk van de Wereldraad van Kerken. Twaalf jaar doet de kapel goed dienst voor de hervormden, tot in 1958 als hij wordt vervangen door een mooie grote kerk, de Kruiskerk.

In september 1951 telt de Van Beeck Calkoenschool aan de Parallelweg wel 127 leerlingen en moet er ook op andere locaties les worden gegeven. Nieuwbouw is dan de enige oplossing voor het ruimtegebrek en wordt aan de Balijeweg een nieuwe lagere school gebouwd. Deze krijgt de naam Mr. J.J. Hangelbroekschool en wordt op 1 juni 1955 geopend. Door een bestuursfusie tussen de scholen voor protestants christelijk onderwijs in Renkum, Heelsum en Wolfheze in 1996 verandert de naam dat jaar in Prinses Beatrixschool.

Het mooie Blindentehuis is bij het bombardement van 17 sept. 1944 geheel verwoest. Na meer dan 5 jaar keren in januari 1950 41 blinden terug naar een nieuw voor hen gebouwd tehuis. Het krijgt de naam 'Huize Het Schild', symboliserend de bescherming en geborgenheid. De naam herinnert tevens aan de oprichter, de heer N. Schild. Begin jaren '60 wordt er aan de zuidzijde een mooie recreatiezaal bijgebouwd. In 1977 start een heel grondige renovatie en verbouwing, die tenslotte in november 1983 is voltooid.

De Veluwezoom ligt na de mislukte Slag om Arnhem constant onder vuur, wordt Sperrgebied en 26 september 1944 gaat daarom ook de evacuatie van Wolfheze in. De meesten vertrekken in de richting van Bennekom, Ede en wat plaatsen ten noorden daarvan en... Wolfheze wordt zo een spookdorp. Pas als het dorp in de eerste week van mei 1945 wordt vrijgegeven komen langzamerhand de bewoners terug in een gedeeltelijk verwoest en leeggeroofd dorp. Ook ligt er overal nog gevaarlijke munitie, die door specialisten met zorg opgeruimd of onschadelijk moet worden gemaakt.

Op 17 september 1944 wordt Wolfheze gebombardeerd om eventuele Duitse weerstand onschadelijk te maken. Dit is het begin van de Slag om Arnhem, die tot 26 september zal duren. Het bombardement kost 87 burgers en patiënten het leven. Hierna landen bij Wolfheze e.o. zo'n 11.000 Engelse en later ook Poolse militairen in zweefvliegtuigen en met parachutes om de brug in Arnhem te veroveren. Dit lukt hen helaas niet, de Slag is verloren en de militairen moeten zich na zware verliezen over de rivier de Rijn terugtrekken.

Tijdens de Duitse bezetting wordt begin 1942 een aanvang gemaakt met de aanleg van Rijksweg 12 en wordt bij de Reijerscamp te Wolfheze een groot werkterrein aangelegd. Een Duitse bouwstop op 1 juli 1942 legt het werk al spoedig stil. De weg krijgt snel de naam het Hazepad, in de hoop dat de Duitsers gauw hierlangs ons land verlaten. Pas eind jaren '40 wordt de aanleg weer aangepakt. Op 29 mei 1957 kan dan eindelijk de laatste aansluiting Planken Wambuis-Apeldoornseweg in gebruik worden genomen en is Arnhem definitief aangesloten op het landelijke autowegennet.

In juni 1941 beginnen de Duitsers met de aanleg van een enkelsporig spoorlijntje vanaf Station Wolfheze (traject Utrecht - Arnhem) naar de ‘Fliegerhorst Deelen’. Op 16 september 1941 vindt de feestelijke opening plaats van de lijn van totaal 13 kilometer. In eerste instantie wordt de lijn gebruikt voor de aanvoer van bouwmaterialen voor de vele hangars, opslagplaatsen, barakkenkampen, geschutsopstel- lingen etc. van Deelen. Daarna dient het voor het transport van munitie en bommen (w.o. zelfs V1's). In de volksmond krijgt de spoorlijn daarom snel de naam ‘Bommenlijntje’.

In het tijdschrift 'De Levende Natuur' van de nationale Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten start begin 1939 een grote landelijke actie om 60.000 gulden bijeen te brengen voor de aankoop van 111 hectare van het Landgoed Hoog Wolfheze. Secretaris van de vereniging, de bekende natuurbeschermer Jac. P. Thijsse (afb.), schrijft in dit tijdschrift uitvoerig over dit landgoed met een oproep tot donatie. Het landgoed is eigendom van de N.V. Exploi- tatie Mij. Bilderberg en Wolfheze (dir. C. Ogterop). Het lukt Natuurmonumenten het benodigde geld bijeen te krijgen!

Op 20 augustus 1937 wordt op uitgebreide wijze het 25-jarig bestaan van het Blindentehuis gevierd. Een maand daarvoor is door de KLM een mooie luchtfoto gemaakt die goed de nieuwe aanbouw laat zien. Het huis is van binnen en van buiten versierd met slingers van dennengroen en hei. Het feestprogramma begint om 14.30 uur met zang en toespraken. Daarna een receptie en 's avonds een gezellige avond met als finale een concert van de Wolfhezer Fanfare.

Op 9 mei wordt de grote Kliniek Neder-Veluwe van de Stichting Wolfheze in gebruik genomen. Deze opname- en observatieafdeling voor patiënten zonder een rechterlijke machtiging biedt plaats aan 130 patiënten: 54 mannen en 76 vrouwen. De luchtfoto is van iets later datum. Hiernaast wordt later de bij de kliniek behorende witte directeursvilla (Casa Blanca) gebouwd. De oude ontginningsboerderij op deze plek (zie 1880) moet daarvoor helaas het veld ruimen.

De spelling van de naam van het dorp heeft door de tijd heen nogal wat wijzigingen ondergaan zoals Wulfhesen, Wolffshesen, Wolfheesen, Wolfhus, Wolfhees en als laatste dan Wolfhezen. In 1932 wordt van gemeentewege definitief besloten voor de naam 'Wolfheze', ondanks protesten uit de dorpsgemeenschap. De gemeente volgt hiermee slaafs de Stichting, die al in 1908 de 'n' van Wolfhezen had geschrapt en zelfs uit het fraaie ijzeren toegangshek had laten frezen.

De familie F.W. Braat uit Den Haag van de 'Koninklijke Fabriek F.W. Braat' in Delft, die centrale verwarmingen en stalen ramen produceert, heeft al sinds 1918 1,7 ha. grond bij De Buunderkamp met het weekendhuis ‘Het Blokhuis’. In 1927 koopt men er 10 ha. bij en laat men een landhuis bouwen dat in 1930 klaar is. Het is een prachtig landhuis met een chauffeurswoning, geheel in halve maansvorm in Engelse cottage-stijl met een rieten dak. Tijdens de Slag om Arnhem wordt het op 19 september 1944 beschoten met fosforgranaten en gaat dan helaas volledig in vlammen op.

Op 6 mei vindt op het terrein van de Stichting de officiële ingebruikneming plaats van het nieuwe paviljoen voor de vooropleiding van verpleegsters in de psychiatrie. Het fraaie gebouw met de naam Sonneheerdt is uitgevoerd in de trant van de Amsterdamse School en is een ontwerp van de architect Evert Jan Rot(s)huizen uit Arnhem. Het paviljoen maakt onderdeel uit van de Centrale As met vijf gebouwen, die heden de status van Gemeentelijk Monument hebben.

Op de Lawijckerhof verrijst de eerste kerk binnen het dorp. Door de grondslag van de Stichting zijn de inwoners bijna uitsluitend van gereformeerde huize. Zij moesten eerder lopend of fietsend naar Oosterbeek (9 km. vice versa) voor de twee diensten op zondag. Het ledenbestand is in 1926 310 leden en langzaam maar zeker groeit dit tot maar liefst 632 in 1944. In 1953 wordt een houten vergaderlokaal vlak achter de kerk gezet, dat tot 1964 dienst doet. Het stenen Jeugd- en Vergadergebouw 'De Burcht' komt op die plek.

Onder grote belangstelling legt op 8 oktober 1925 Ds. J.H. Koers de eerste steen voor de Gereformeerde Kerk aan de Lawijckerhof. Op de eerste rij van het - niet erg feestelijk kijkende - gezelschap zitten (van links naar rechts): Ds. H.D. Drenth (van de Stichting Wolfhezen), zijn echtgenote, Toos Koers (dochter van de dominee), mevrouw Koers, Ds. J.H. Koers en de burgemeester van de gemeente Renkum J. van der Molen. Ieder is duidelijk op z'n paasbest gekleed.

Met de vorming van gemeenten wordt in de Franse tijd een begin gemaakt en daarna wordt dat voltooid. Zo ontstaat in 1817 de gemeente Renkum, doch wel in twee delen: één gedeelte met het dorp Renkum en de buurtschap Harten en één met het dorp Oosterbeek en buurtschappen Dreyen en Rosande. Daartussenin ligt als een soort wig de gemeente Doorwerth (1679 ha) met het westelijke gedeelte van Wolf- hezen. Dit verandert op 1 mei 1923 (per K.B.) als Doorwerth wordt opgeheven en het bij de gemeente Renkum komt.

De tweede middenstander in het dorp is Art Donderwinkel, die in 1923 op Wolfhezerweg 74 een bakkerij met woonhuis laat bouwen. Hij drijft deze zaak samen met zijn vrouw Fie. Naast het zelfgebakken brood, koek en banket worden ook kruidenierswaren verkocht. Vooral in de beginperiode zijn er nog niet voldoende inkomsten en worden er daarom bij het huis varkens gehouden en wordt in de zomer de kamer naast de winkel als pensionkamer verhuurd. Op de foto poseren Art en Fie trots voor hun winkel. Art heeft het werk er net op zitten, te zien aan zijn grote bakkersvoorschoot.

De Oosterbeeksche Courant van 3 september 1927 meldt dat er op 31 augustus voor het eerst het Koninginnefeest is gevierd op het feestterrein rond het plantsoen aan de Heelsumse- en Wolfhezerweg. Dit ‘voor het eerst’ betreft de locatie en houdt niet in dat er daarvóór al niet een soort Oranjevereniging was. Het Koninginnefeest is in Wolfhezen al eerder goed gevierd - en wel in 1922 - en daar moet toch ook een soort Oranjevereniging achter hebben gestaan. Het archief is in de oorlog verloren gegaan, dus is 1922 leidend.

Begin jaren ’20 begint Wolfhezen eindelijk wat op een echt dorp te lijken. In 1923 is de gehele Heelsumseweg aan de westzijde bebouwd met dubbele woonhuizen voor de vele medewerkers van de Stichting. De eerste echte particuliere bebouwing is pas uit 1922 en wel aan de westzijde van de Wolfhezerweg met de kruidenierswinkel (zie afb.) van Evert Jan Snellen en zijn vrouw (huisnr. 84). Dit is dan de eerste kleine middenstander in het dorp! Spoedig volgen er meer.

Van 1909 tot 1921 doet de voormalige ontginningsboerderij op de hoek van het Stichtingsterrein (zie 1880) dienst als Hulppostkantoor. J.E. Ottes is daar postkantoorhouder en zijn vrouw drijft een winkeltje in snoepgoed e.d. achter het woongedeelte van de boerderij. Ottes is daarnaast ook schoenmaker op de Stichting. In 1921 is het Postkantoor aan de Wolfhezerweg 81 klaar en verhuist het gezin naar dit mooie pand met rieten dak. Als Ottes met pensioen gaat volgt zijn zoon, ook Jan Eppo geheten, hem op (tot 1980).

In 1919 maakt de architect Henry Van de Velde voor Helene Kröller-Müller een ontwerp voor het 'Groote Museum’ dat zij op de Hoge Veluwe aan de voet van de Franse Berg wil bouwen. Hiervoor wordt 4000 kubieke meter Maulbronner zandsteen in blokken uit Duitsland naar Station Wolfhezen aangevoerd. Een in 1920/21 aangelegde smalspoorlijn (13 km) vervoert de stenen naar de Franse Berg (zie foto). Als gevolg van de crisis wordt in mei 1922 de bouw definitief stilgelegd. Pas in 1938 wordt aan de andere kant van de Franse Berg het huidige Kröller-Müller Museum geopend, eerst nog wel als 'tijdelijk' of 'overgangsmuseum' betiteld.

Het gebied ten westen van het Landgoed Groot Wolfhezen (zie 1916) is eveneens eigendom van de erven van Brakell. Zij verkopen dit in 1914 aan twee Velpenaren die hiervoor de N.V. Landgoed Wolfhezen stichten. In 1917 verkopen zij dit gebied aan de bankier en koopman C.P. van Eeghen uit Amsterdam, eerst 138 ha op Laag Wolfhezen en later nog eens 121 ha, samen dus 260 ha. In 1920 laat Van Eeghen hierop bij de Utrechtseweg een fraai buitenhuis bouwen in Gooise landhuisstijl voor de vakanties van de familie. De landschapsarchitect Samuel Voorhoeve uit Oosterbeek richt direct rondom het grote huis een fraaie landschapstuin in.

Door de afbraak van het oude station/woning in 1916 (zoals hieronder is vermeld) ziet de spoorwegovergang op deze ansichtkaart uit 1918 er zo uit. Vanuit het noorden kijk je op het station uit 1900 met de aanbouw met balkon rechts (de wachtkamer 3e klas uit 1913) en rechts ligt de spoorwoning van de arbeider-telegrafist, die ook uit 1900 is. Het is heel bijzonder dat er pas in 1918 een eerste ansichtkaart van het Station Wolfhezen verschijnt. Die dag wordt tevens van het nabijgelegen Duitsche Kamp onderstaande kaart gemaakt.

In oktober 1917 wordt er begonnen met de bouw van een houten barakkenkamp op een terrein van 13,6 ha tegenover het Blindentehuis. In maart 1918 is het kamp in Wolfhezen praktisch klaar en kan totaal 2500 man herbergen. In juli 1918 wonen er 825 geïnterneerden. Dit zijn Duitse krijgs- gevangenen die daarvoor in Engeland in kampen zaten. Na de wapenstilstand van 11 november 1918 wordt het kamp gesloten en afgebroken. Alleen een stenen gevangenisje is blijven staan en is nu de enige, nog zichtbare herinnering.

Voor het toenemende verkeer is de wel heel smalle spoor- wegovergang niet meer geschikt en daarom wordt in 1916 het oude station/woning uit 1854 afgebroken. Op de foto is dit gebouw net te zien tussen de serre van Hotel van Dijk rechts en de spoorwoning uit 1900 geheel links. Het nieuwe station (1900) ligt achter het hotel, maar is door het stand- punt van de fotograaf niet te zien. Een identieke woning (1854!) staat nu nog in Oosterbeek aan de Bilderberglaan 1 (het ‘huisje van Hellenkate’). Dit is een zgn. '10%-woning' omdat de spoorwegen 10% van het salaris aan huur vraagt.

Op de door de Hotelmij. gekochte 168 ha wil zij samen met de Gemeente Renkum snel een groot ‘lustoord’ bouwen met villa’s, brede lanen, vijverpartijen, sport- & recreatievelden. Architect Joseph Th. J. Cuypers (zoon van Pierre Cuypers – Rijksmuseum e.d.) maakt hiervoor al in 1916 een plan. Een boekwerkje met plattegronden, wervende teksten en grote natuurfoto’s moet hiervoor belangstelling wekken, doch het plan vindt weinig weerklank en belandt al snel in de ijskast.

De erven Van Brakell verliezen geleidelijk hun aandacht voor de gebieden van de oude Heerlijkheid Doorwerth en verkopen grote stukken grond hiervan. Zo is op 1 november 1915 een gebied van 168 hectare in bezit gekomen van de Maatschappij tot Exploitatie van Onroerende Goederen ‘Ter Spijt’ te Haarlem. Op 27 juni 1916 verkoopt 'Ter Spijt' deze grond dan al weer aan Hotelmij. De Tafelberg (C. Ogterop). Midden op dit grote gebied (groen en geel op de kaart!) ligt HoteI Wolfhezen uit 1910, dat Ogterop in 1915 van de erven van Brakell koopt. Daarvoor heeft hij dit van hen gehuurd.

Na een fikse schoolstrijd in 1914 wordt er geen Openbare, doch een Christelijke School gebouwd, hetgeen mede wordt bewerkstelligd door het ter beschikking stellen van een stuk grond door de Stichting en een grote gift door de familie van de voorzitter van het Stichtingsbestuur Van Beeck Calkoen. Deze gift zorgt ook voor de naamgeving van de school. Na een plechtige opening op 14 mei 1915 start de school een dag later met 31 leerlingen (de foto is uit 1922).

Als begin 1911 de paardentram in Arnhem (uit 1880) wordt vervangen door een elektrische tram wordt ook het houten haltegebouw op het Velperplein tegenover Musis Sacrum vervangen door een moderner gebouw. Het oude gebouwtje wordt dan gekocht door de directeur van Hotel Wolfhezen, gedemonteerd en in mei 1914 weer aan het begin van de Wolfhezerweg opgebouwd om ’wandelaars een rustplaats en een gelegenheid te bieden om een consumptie te genieten’. In 1938 wordt het verkocht en afgebroken.

In 1908 koopt de chocoladefabrikant Geert van Mesdag uit Hilversum 818 ha heide en dennenbos boven Oosterbeek en Wolfhezen. Hij bouwt in Oosterbeek de Modelboerderij Johanna-Hoeve met veel bijgebouwen. In 1913 wordt in Wolfhezen de tweede grote boerderij Reijerscamp gebouwd. Van Mesdag geeft in 1922 zijn modelboerderij op want hij kan de concurrentie met minder hooggekwalificeerde (en daardoor goedkoper producerende) bedrijven én de import vanuit het buitenland niet meer aan. Hij verpacht daarna de gronden aan zijn personeel en verkoopt een groot deel.

Met de komst van dit mooie Blindentehuis in augustus 1912 ten noorden van de spoorlijn verandert het dorp duidelijk wat qua sfeer en uitstraling. De Vereeniging voor Nationale Blindenzorg met de blinde Nicolaas Schild als voorzitter is de initiatiefnemer van dit bijzondere tehuis. Het start met 29 inwonende blinden en is duidelijk bedoeld voor alle gezindten. In 1917 wordt Sara Mansvelt de derde directrice en zij zal dit 25 jaar op een voortreffelijke wijze zijn. Op 1 mei 1942 wordt dit jubileum uitgebreid met haar gevierd.

In de zomer van 1910 doet mevr. J. Goekoop-de Jongh samen met drie arbeiders onderzoek in een zevental grafheuvels in Laag-Wolfhezen. Hierbij komt een groot aantal voorwerpen tevoorschijn. De meest bijzondere vondsten komen uit de Koningsheuvel (zie foto), die daarom deze aparte naam krijgt. Dit zijn een stenen polsbeschermer en een koperen dolkje met handvat. In de andere heuvels worden o.a. klokbekers, scherven, as, een schaalvormige urn vol beenderen, grote hoeveelheden houtskool en ook vuurstenen pijlpunten gevonden.

De Uitspanning Wolfhezen voldoet tenslotte niet meer aan de eisen en de eigenaresse J. H. G. van Heutsz-Baronesse van Brakell laat het slopen en vervangen door een mooi hotel. Dit wordt in exploitatie wordt genomen door de Hotelmij. De Tafelberg met Cornelis Ogterop als directeur. 62 jaar lang is het een heel goed en gemoedelijk familie- hotel. In de oorlog gebruiken Duitse officieren het hotel en van september 1945 tot januari 1950 wonen er de blinden van het in september 1944 geheel verwoeste Blindentehuis.

Op de plek bij het station waar nu Restaurant De Tijd is, wordt in 1907 door Baronesse van Brakell Doorwerth een woonhuis en café gebouwd. Al in 1908 verkoopt zij dit aan Hendrik Marinus van Dijk, stalhouder te Heelsum, die er met zijn vrouw en twee dochters het ‘Hotel Pension Van Dijk’ in begint. In 1927 neemt neef Thom de exploitatie van zijn oom over. Eind 1944 wordt het door een V-1 ernstig beschadigd en afgebroken. In 1953 bouwt Thom er een nieuw laag gebouw als café-restaurant, dat nu 'De Tijd' is.

In december 1905 koopt ‘De Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Geestes- en Zenuwzieken in Nederland’ 89 hectare grond ten zuidwesten van het station voor de bouw van haar vierde Krankzinnigengesticht in Nederland (ja, zo worden psychiatrische patiënten in die tijd genoemd). In november 1907 is de eerste bouwfase voltooid en wordt het gesticht plechtig geopend. De invloed van de 'Stichting' op het dorpsleven is groot en bepaalt veel op de gebieden als geloof, samenstelling, relaties, onderwijs en middenstand.

In tijdschrift De Prins staat in september 1906 deze leuke foto met de tekst: 'Groep van leeraren, leerlingen en oud-leerlingen van de H.B.S. met 5-jarigen cursus te Arnhem, ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan dezer onderwijs- inrichting. De foto werd gemaakt te Wolfheeze, tijdens een buitenfeest, waaraan een snipperjacht verbonden was. Wij vestigen in het bijzonder de aandacht onzer lezers op den zoo schoon getakten boom en diens gelegenheidsbewoners.'

De in 1872 gebouwde ontginningsboerderij/kaasmakerij De Buunderkamp wordt - na ook een paar jaren een rust- en herstellingsoord te zijn geweest - in ong. 1906 definitief een pension/hotel. De naam Buunderkamp verwijst naar de bezems en borstels (boenders) die vroeger in deze streek werden gemaakt van de heidestengels. Als het in 1920 in handen komt van Evert Evers en zijn echtgenote begint de bloeiperiode van dit heel bekende en geliefde familiehotel.

Met de oprichting van deze kunstvereniging in Renkum in 1902 komt er weer nieuw leven in het kunstenaarsklimaat alhier. Ook bij deze groep schilders is de mooie natuur van Wolfhezen erg in trek en wordt deze menigmaal, op een nu impressionistische wijze, vastgelegd. Met name de ook in het bestuur zeer actieve Barend Ferwerda (afb.) en Xeno Münninghoff zijn hier grote meesters in. De vereniging organiseert jaarlijks een grote verkoopexpositie in het dorp Renkum, doch moet tenslotte in 1935 worden opgeheven.

De kleine stenen spoorwegwoning (die in 1854 naast de houten bouwkeet is gebouwd - zie 1916!) en tevens als station dienst doet, voldoet niet meer. In 1900 wordt daarom oostelijk hiervan een groot station gebouwd met woongelegenheid voor de stationschef op de eerste etage. Van dit type worden er in Nederland zes gebouwd en worden 'Standaardtype Visvliet' genoemd naar de eerste van de zes. Station Wolfhezen is de enige van deze serie die hier nog van over is. In 1913 wordt er een tweede wachtka- mer (3e klas) aangebouwd (gedeelte rechts onder balkon).

Tegelijk met de bouw van het station wordt er een woning voor de arbeider-telegrafist gebouwd. Dit gebeurt westelijk van het in 1854 gebouwde stationsgebouwtje/woning chef, dat (voorlopig) blijft staan. Deze nieuwe woning zal later het 'huisje van Breukers' gaan heten. De houten woning (bouwkeet) uit 1845 op deze plaats wordt hiervoor afgebro- ken, zoals rechtsonder op deze bestektekening is te zien.

Op 21 september 1898, twee weken na haar inhuldiging als onze Koningin, stapt Wilhelmina uit de koninklijke trein in Wolfhezen bij De Buunderkamp. Op de daaronder gelegen grote Renkumsche Heide inspecteert zij het daar aanwezige Nederlandse leger in een ‘Groote Wapenschouwing’ en toont zich aan hen als hun vorstin. Op haar paard rijdt zij langs de verschillende onderdelen en telkens klinkt dan het Wilhelmus. Zij wordt hierbij gevolgd door koningin-moeder Emma, gezeten in een rijtuig. Aan de heiderand verdringt zich de menigte, door de marechaussees teruggehouden.

In het najaar van 1888 raakt de civiel-ingenieur H.J.H. Groneman uit Oosterbeek geïnteresseerd in een bijzondere heuvel ten noorden van de Wodanseiken. In 1893 krijgt hij de toestemming van de erven van Baron van Brakell om onderzoek te doen op deze 'Kerkheuvel', waar tot eind 16e eeuw een kerkje heeft gestaan. Geassisteerd door vier man uit Doorwerth vindt hij er veel materiaal, interpreteert en beschrijft dit én publiceert in 1894 uitvoerig hierover in een boeiend artikel in het dan bekende tijdschrift 'Eigen Haard'.

In de tweede helft 19e eeuw ontstaat er in Nederland een toenemende interesse in renbaanwedstrijden en op de 'Heide van Van Emden' bij Wolfhezen legt de Geldersche Harddraverij- en Renvereeniging een renbaan aan. Dit is waar nu tankstation/parkeerplaats 'De Slenk' aan de A50 is. Op 24 augustus 1893 vindt hier een Groot Sportfeest plaats, waarbij zelfs koningin-moeder Emma en de bijna 13-jarige koningin Wilhelmina aanwezig zijn. Er wordt hiervoor een speciale Renbaan-Halte aan de spoorlijn gemaakt voor de Koninginnen en de vele bezoekers. Hierna wordt helaas de Renbaan nauwelijks meer gebruikt en raakt snel in verval.

Op 7 september 1891 komen (de dan net 11-jarige) koningin Wilhelmina en haar moeder, koningin-regentes Emma, met de koninklijke trein aan op Station Wolfhezen. Zij worden begroet door luitenant-generaal Willem Karel Lodewijk van Helden en de zijnen (foto), met wie ze veldmanoeuvres bij Heelsum en daarna een kleine revue op de Renkumse heide bijwonen. Het is dan nog geen jaar na het overlijden van koning Willem III (1817-1890). Emma draagt rouwkleding met een lange sluier en Wilhelmina is in halfrouw gekleed. Ook in 1893 en 1898 komen zij per trein in Wolfhezen aan.

Na het overlijden van de weduwe Van Brakell vindt er in 1880 een belangrijke boedelscheiding plaats. Hierbij wordt onder andere aan vier particulieren een groot stuk heide (212 ha) verkocht, die in 1892 de ‘N.V. Heide-ontginningen te Wolfheeze’ oprichten. Voor deze ontginningen worden de door de Van Brakells in 1875 iets ten westen van het Station gelegen boerderij (afb.) en vier daglonerswoningen aan de overkant van het spoor (de zgn. Vierslag) gebruikt. Het doel van de ontginningsmaatschappij wordt slechts voor een deel verwezenlijkt. Het grootste deel blijft heide en (wild) bos en de N.V. verkoopt de gronden (o.a. 89 ha - zie 1907).

6 augustus 1863 vindt in de bossen bij de Uitspanning het eerste 'Algemeen Evangelisch Nationaal Zendingsfeest' in Wolfhezen plaats met 6.000 bezoekers (2.000 met speciale feesttreinen en 4.000 met alle mogelijke voertuigen). In de jaren daarna worden er nóg drie in Wolfhezen gehouden. Zware toespraken door dominees op de vier getimmerde preekgestoelten en psalmgezangen, begeleidt door muziek- korpsen, vullen het mooie bos aan de Papiermolenbeek. De spoorwegmaatschappij en de Uitspanning varen er wel bij!

Als in 1826 het Wildforsterhuis Wolfhezen afbrandt, wordt kort daarna op die plek een boerderij gebouwd, die als de familie Teunissen daar in 1848 komt wonen uitgroeit tot een heel geliefde uitspanning. De schilders verpozen hier regelmatig en met name vier grote Nationale Evangelische Zendingsfeesten (1863, '64, '72 en '79) bij de boerderij met wel 6.000 - 10.000 bezoekers maken de uitspanning en de bossen van Wolfhezen in het hele land bekend. De heerlijke pannenkoeken van vrouw Teunissen vinden gretig aftrek.

Twee bekende landschapschilders vestigen zich in 1841 en 1842 in Oosterbeek, resp. Frederik Hendrik Hendriks en Johannes Warnardus Bilders (afb.). Zij maken dat daarna jonge schilders uit het Westen hiernaartoe komen om in de vrije natuur (en plein air) te schilderen, wat makkelijker is geworden door de net uitgevonden verftube. Dit zijn o.a. Mauve, Mesdag, Gabriël, De Haas en de drie gebroeders Maris. Zij zullen later deel uitmaken van de beroemde 'Haagse School'. Door de aanleg van de spoorlijn in 1845 is hun reis naar hier comfortabel en veel sneller geworden.

Als Baron van Brakell, heer van Doorwerth, een strook van zijn grond bij Wolfhezen verkoopt aan de Rijnspoorweg- mij. voor de aanleg van de spoorlijn Utrecht-Arnhem stelt hij als harde eis dat er hier een station moet komen met een los- en laadmogelijkheid van mensen en óók van goederen. Daardoor heeft Wolfhezen al vanaf 16 mei 1845 een station. Tot 1854 dient een bouwkeet als stationsgebouw en in dat jaar komt ernaast een stenen gebouw, tevens chefswoning.

Op Hoog Wolfheze (het bos bij Hotel Wolfheze) staan vijf heel bijzondere vierzijdige hardstenen palen. Deze palen markeren de oude grens tussen het Schependom Arnhem en het Schoutambt Renkum. Ze zijn in 1756 geplaatst op de grenspollen, die in 1750 zijn gecontroleerd of opgeworpen bij de inspectie van de gehele ‘limietscheiding’. De blauwe hardstenen palen zijn 3,5 meter lang, waarvan ong. 2 meter bovengronds, taps toelopend tot bovenaan. In januari 1944 wordt echter deze punt Arnhems grondgebied aan Renkum toegewezen en verliezen ze hun functie als grensmarkering.

Anton II graaf van Aldenburg, heer van Doorwerth, koopt in 1726 het Wildforstergoed en wordt ongeveer in dezelfde tijd erfpachter van het gebied Wolfhees. Door het huwelijk van zijn dochter Chartlotte Sophie met Willem Bentinck en het overlijden daarna van graaf Anton in 1738 komen alle Wolfhezer gronden in bezit van de Bentincks en blijven dit tot 1837, als Jacob Adriaan Prosper baron van Brakell heer van Wadenoyen (1808-1853) dat jaar deze gronden koopt.

In het Heelsums beekdal zijn in de 17e en begin 18e eeuw maar liefst tien watermolens aangelegd. Op een kaart uit 1602 komt de Oude Heelsumse Papiermolen al voor en de Molen van Wolfhees lijkt (??) op het proceskaartje uit 1553 te staan. De eigenaren van de Molen van Wolfhees in 1699 en 1718 zijn met naam bekend en kort daarna lijkt hij al te zijn verdwenen. De molen kan er hebben uitgezien zoals op dit schilderij uit ± 1664 van Meindert Hobbema (1638-1709) uit het Rijksmuseum. Hij schilderde dit op basis van een schets die hij eerder in het oosten van het land maakte.

Eind 17e eeuw is toch nog (of weer) enige bewoning in het verwoeste Oud-Wolfheze en is er sprake van een bouwing (bouwhoeve). Dat blijkt uit een handgeschreven pacht- overeenkomst uit 1697 tussen graaf Anton van Aldenburg (1681-1738), de toenmalige heer van Doorwerth en de pachter van de bouwing. Het is bijna zeker dat het hier om de boerderij met opstallen gaat op de plek waar later de Boerderij Laag Wolfhezen/Het Kousenhuisje is gekomen. In de eerste helft van de 19e eeuw maakt George Pieter Westenberg (1791-1873) deze gewassen pentekening van de boerderij met als titel ‘Klein Wolfheze’ (Gld. Archief).

De Gedeputeerden van het Kwartier Veluwe als bestuurders van de voormalige geestelijke goederen op de Veluwe ver- kopen op 9 oktober 1624 aan schipper Jelis Aelbers zestig 'heringhtonnen' gruis van de kerk. De overgebleven ruïne wordt gaandeweg gesloopt en de tufsteen (foto) wordt door iedereen weggehaald. Dit doet de Gedeputeerden op 2 juni 1627 besluiten tot verkoop van alle tufsteen van de kerk te Wolfhees aan de stadsmetselaar mr. Aert te Arnhem voor 375 gulden. Er moet wel een 'teicken' (teken) blijven staan.

Op 22 september 1583 wordt de oude vestingstad Zutphen overrompeld door de Spaanse bevelhebber overste Juan Baptista Tassis en hij houdt er zo erg huis, dat de meeste burgers de stad verlaten. Nadat hij daarna Apeldoorn heeft ingenomen, verschanst hij zich tot het voorjaar van 1585 in een sterke stelling in Wolfhees en onderneemt een aantal plundertochten op de Veluwe tot zelfs in Het Gooi. Dit is dan de genadeslag voor het reeds in 1505 door de Galioten gehavende en daardoor reeds wat ontvolkte dorp Wolfhees.

Een héél eenvoudige schets van Wolfhees, die in 1553 dient bij een proces tussen doctor Johan Stratius en de Wolfhezer wildforster, laat zien hoe klein het kerkdorp is geweest. Dit is tot nu toe de enige afbeelding die van het dorp bekend is! Rechtsboven is een schans te zien met vier ronde hoeken om zich te verschansen tegen krijgsvolk en plunderaars. Ook kan vanuit hier de iets verderop gelegen kruising van twee belangrijke wegen worden bewaakt. In het midden is de kerk en pastorie/boerderij te zien. Het proces gaat om het gebruik van het donkere stuk grond in het midden.

De heer van Doorwerth heeft halverwege de 15e eeuw voor de ingezetenen van de Heerlijkheid en hemzelf dichtbij zijn kasteel een kapel laten bouwen. Hierdoor is de kerk in Wolfhees al wat in belangrijkheid afgenomen. Als in 1517 bovendien wordt gestart met de bouw van een kerkje in Heelsum, dat in 1519 gereed is, wordt dít de parochiekerk en is de pastoor nu primair pastoor van Heelsum. De kerk in Wolfhees is dan als het ware gedegradeerd tot kapel, waarmee ongetwijfeld een vorm van verval wordt ingeluid.

Naast de troepenmacht van Philips de Schone, die de stad Arnhem in begin juli 1505 na een korte belegering bezet, vertonen zich op de Rijn voor Arnhem ook een groot aantal roeischepen. De bemanning hiervan wordt naar hun vaar- tuigen ‘Galioten’ genoemd. Dit ruwe scheepsvolk neemt zijn intrek in de rondom Arnhem liggende kloosters, waaronder het Klooster Mariënborn bij Oosterbeek. Zij 'bezoeken' het dichtbij gelegen Wolfhees, waar ze van de elf huizen er vier verwoesten. De bewoners van twee vestigen zich dan elders.

De Hof Wolfhees behoort tot 1413 tot de leengoederen van het huis Montfoort, en daarna tot de bezittingen van de Van Wyes, de Van Wilps en de Van Middachtens. In 1501 draagt de weduwe van Arendt van Middachten de Hof over aan de Ridderlijke Duitsche Orde (RDO) Balije van Utrecht. De landcommandeur hiervan geeft het goed daarna in erfpacht uit. De RDO bestaat nog steeds (zie afb.) en heeft zich ont- wikkeld tot een middelgroot charitatief vermogensfonds.

Oud-Wolfheze bestaat vanaf 1366 feitelijk uit twee boeren- gemeenschappen: de Hof Wolfhees (het hierboven bij 1000 na Chr. beschreven kerkdorp) én het Wildforstergoed dat in het jaar 1366 naast het dorp is gevestigd. Op de plek van het huidige Hotel Wolfheze staat het Wildforsterhuis (zie afb.) met daaromheen een aantal bouwhoeven. De wildforster beheert een groot gebied van de hertog van Gelre, int hier de ruimgelden (belastingen in elk schrikkeljaar) en bij de jacht van de hertog in zijn gebied moet hij assisteren met zijn manschappen. In 1826 verwoest een brand het huis.

De in 1333 voor het eerst genoemde naam Wolfhees is zo goed als zeker afgeleid van de diernaam 'wolf' en 'hees', de oude benaming voor struikgewas/kreupelhout. Het is in de tweede helft van de 14e eeuw dat de klachten op de Veluwe toenemen over roedels wolven, die vee als buit nemen. De edelen besluiten de strijd tegen de wolven op de Veluwe aan te binden. In 1384 is de hertog van Gelre in eigen persoon met zijn gevolg ter wolvenjacht uitgetrokken. Tot in de 18e eeuw komt het uitschrijven van wolvenjachten voor. Op 25 mei 1745 wordt er nog een gemeenschappelijke wolvenjacht gehouden en dit is waarschijnlijk de laatste geweest.

Omstreeks het jaar 1000 na Chr. krijgt de bewoning in het bovengenoemde gebied een meer permanent karakter. Het wordt dan gaandeweg een kerspel (kerkdorp) met een kerk, pastorie, schans, een aantal bouwhoeven en later korte tijd een watermolen. Wolfhees wordt - tot nu toe bekend - voor het eerst genoemd in een rekening uit 1333 waarin sprake is van 'nieuw aangemaakte landen te Wolfhees' (woeste grond is ontgonnen). De kerk is van tufsteen op een fundering van veldkeien in traskalk, 20,9 meter (oost-west) bij 7,6 meter (noord-zuid) met een mooi leien dak. De afbeelding is naar een tekening van landmeter Th. Witteroos Jansz. (± 1570).

De eerste bewoning in dit gebied stamt uit ong. 2000 jaar voor Christus en dat heet hier de Klokbekercultuur. Deze bewoners begraven hun doden of leggen hun as in asurnen in grafheuvels. De in die grafheuvels gevonden Veluwse klokbekers zijn het bewijs van deze eerste bewoning. Het zijn dan nog zwerfvolken, die dus niet constant op dezelfde plaats verblijven. In 1910 zijn 7 van de 18(!) grafheuvels in dit gebied onderzocht, waarbij klokbekers, vuurstenen pijlpunten, een koperen dolk en dergelijke zijn gevonden. Dit gebied ligt 1,5 km ten zuiden van het huidige dorp!

In 1995 vindt de Wolfhezenaar Jan-Joris van Kampen op een akker bij Hotel Wolfheze (zie kaart) een vuurstenen pijlpunt uit de zogenaamde Michelsbergcultuur. Deze pijl- punt is 3 x 6,5 cm. en het landelijk Centrum voor Archeo- logie in Amersfoort heeft hem uit ong. 3500 v. Chr. (deel Late Steentijd) gedateerd. Archeologen concluderen door de vondsten van deze vuurstenen materialen dat er een soort handelsnetwerk was in de tijd van deze cultuur die voorkwam in West-Duitsland. België en Zuid-Nederland.